Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh Hải Dương
Ứng dụng khoa học công nghệ trong sản xuất gốm Chu Đậu
Thứ hai - 11/11/2024 18:00190
Làng nghề Gốm cổ truyền Chu Đậu có lịch sử hình thành từ rất lâu đời. Gốm Chu Đậu là dòng gốm mĩ nghệ xuất sắc của Việt Nam và thế giới. Thời trước, gốm Chu Đậu không chỉ được sử dụng rộng rãi tại thị trường nội địa, mà còn được xuất khẩu tới nhiều quốc gia. Quá trình sản xuất gốm Chu Đậu ngày nay đã được ứng dụng nhiều kỹ thuật công nghệ mới, góp phần nâng cao chất lượng và năng suất sản phẩm, đáp ứng nhu cầu của người yêu chuộng dòng gốm đặc biệt này.
Chu Đậu là làng nghề gốm cố truyền ở xã Thái Tân, huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương. Chu Đậu bên bờ tả ngạn của dòng sông Thái Bình. Theo các tư liệu lịch sử, làng nghề này được hình thành vào khoảng thế kỉ 14 và phát triển cực thịnh trong thế kỉ 15 và 16. Sau đó, do chiến tranh loạn lạc Nam Bắc triều và Trịnh- Nguyễn phân tranh, nghề làm gốm ở Chu Đậu dần bị mai một và hoàn toàn bị thất truyền.
Sản xuất gốm Chu Đậu.
Năm 1980, ông Makato Anabuki là Bí thư đại sứ quán Nhật Bản tại Việt Nam, nhân một lần đến Thổ Nhĩ Kỳ, tình cờ đã gặp một chiếc bình gốm cổ hoa lam ở Viện bảo tàng Takapisaray, có ghi dòng chữ Hán “Thái Hòa bát niên Nam Sách châu, tương nhân Bùi thị Hý bút". Sau đó về Việt Nam, ông đã chuyển thông tin về chiếc bình gốm cổ tới Bí thư tỉnh ủy Hải Dương thời bấy giờ. Từ những thông tin đó, tỉnh Hải Dương đã thúc đẩy các ban, ngành chức năng phối hợp với các cơ quan chuyên ngành ở TW tiến hành nghiên cứu tìm hiểu. Qua quá trình nghiên cứu, khảo sát điền dã, các nhà khoa học tiến hành các cuộc khai quật khảo cổ học. Họ đã tìm được di tích Chu Đậu, với những hiện vật gốm cổ Chu Đậu đã được trưng bày tại 46 bảo tàng danh tiếng tại 32 quốc gia trên thế giới. Các nhà khoa học cũng đã tìm được nhiều di vật gốm Chu Đậu từ chiếc tàu đắm ở Cù Lao Tràm, Quảng Nam. Họ đã tìm ra làng gốm Chu Đậu với nhiều di vật trải rộng trên địa phận 2 xã Thái Tân và Minh Tân, huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương. Cũng từ đây việc khôi phục làng nghề gốm Chu Đậu được bắt đầu. Hơn 2 chục năm qua, làng nghề gốm cổ truyền Chu Đậu trải qua quá trình phục hưng vô cùng mạnh mẽ. Từ chỗ bị thất truyền mai một hoàn toàn, gốm Chu Đậu phát triển đa dạng về mẫu mã, chủng loại… Chu Đậu thu hút những người con của quê hương Nam Sách và nhiều địa phương trong tỉnh Hải Dương vào làm nghề. Họ đã làm sống lại cái nghề truyền thống của ông cha. Họ tham gia vào các công đoạn làm gốm, mở mang qui mô sản xuất, kinh doanh để sản phẩm của làng nghề đủ sức đáp ứng thị trường nội địa và xuất khẩu. Hiện, trên địa bàn huyện Nam Sách có những doanh nghiệp SX gốm Chu Đậu với qui mô lớn, là: Công ty cổ phần gốm Chu Đậu thuộc tập đoàn BRG và Công ty cổ phần gốm sứ Chu Đậu và còn một số cơ sở khác. Ngày nay, cùng với sự phát triển của khoa học kỹ thuật, việc sản xuất Gốm Chu Đậu được cải tiến ở nhiều công đoạn khác nhau, góp phần nâng cao chất lượng sản phẩm. Nguyên liệu đóng vai trò quan trọng trong sản xuất gốm. Người làm gốm Chu Đậu có câu “nhất liệu nhì nung”. Nguồn nguyên liệu chủ yếu để sản xuất gốm Chu Đậu là đất sét (Trúc Thôn), cao lanh (Kinh Môn), Hồ Lao (Đông Triều). Nguồn nguyên liệu sau khi khai thác được sàng lọc sạch các tạp chất, được nghiền siêu mịn rồi đưa vào ngâm trộn với nước theo tỷ lệ nhất định để tạo thành 1 hỗn hợp đồng nhất. Nếu như công đoạn gia công chế biến nguyên liệu ngày xưa phải trải qua nhiều quy trình thủ công, thì nay nhờ ứng dụng kỹ thuật nên đã rút ngắn và tăng công suất chất lượng cho sản phẩm.
Tại Công ty CP Gốm sứ Chu Đậu, với quy mô và công suất lớn nên doanh nghiệp đã đầu tư hệ thống dây chuyền chế biến nguyên liệu hiện đại nhằm tối ưu hóa qui trình này giúp nâng cao chất lượng nguyên liệu làm gốm cũng như hiện đại hóa công đoạn đầu tiên trong làm gốm. Sau công đoạn gia công chế biến nguyên liệu thì khâu tạo hình sản phẩm sẽ được thực hiện. Tùy theo nguyên liệu sử dụng và yêu cầu chất lượng của sản phẩm mà người ta lựa chọn thiết bị và dây chuyền công nghệ sao cho phù hợp. Tạo hình gốm thường có nhiều phương pháp, phổ biến là: đổ khuôn, vuốt tay và đắp lạnh. Đối với gốm Chu Đậu hiện nay đang sản xuất dây chuyền theo phương pháp gia công phối liệu ướt ( hồ rót) và phương pháp ra công phối liệu dẻo (đất xây) là chính. Khuôn thạch cao dùng trong sản xuất gốm sứ thông thường để làm khuôn theo phương pháp tạo hình dẻo, với các loại hình xoay tròn như: bát, đĩa, chén v.v… và phương pháp tạo hình ướt (đổ rót) như: làm lọ hoa, ấm trà, tượng mỹ nghệ… Hiện nay, hình dáng các sản phẩm gốm sứ rất đa dạng, phong phú, nên người làm gốm cũng linh hoạt và sáng tạo để tạo ra nhiều hình dáng sản phẩm khác nhau, đảm bảo tính thẩm mỹ và công năng của sản phẩm.
Gốm Chu Đậu trưng bày ở bảo tàng gốm hoàng gia Nam Hồng.
Phát huy những tiến bộ của khoa học công nghệ, Công ty Gốm Chu Đậu đã đầu tư và cải tiến hệ thống máy ép thủy lực trong khâu tạo hình để tạo các khuôn hình đa dạng mẫu mã và nâng cao công suất, đáp ứng nhuy cầu của thị trường. Khi sản phẩm đã lên hình dáng thì người thợ gốm sẽ cắt gọt pavia, đánh bóng sản phẩm và thực hiện công đoạn làm khô sản phẩm bằng cách để khô tự nhiên. Nếu thời tiết mưa, độ ẩm cao thì phải sấy. Thường các sản phẩm để khô tự nhiên sẽ đảm bảo về qui trình và đẹp, nhất là vào mùa hanh khô. Đối với công đoạn sấy, cần đảm bảo nhiệt độ phù hợp để không làm rạn nứt sản phẩm do áp lực hơi nước trong sản phẩm và nhiệt độ sấy. Sản phẩm sau khi được sấy (hoặc để khô tự nhiên ) tới độ ẩm từ 2-5 % cần được kiểm tra, đánh giá độ cong vênh, nứt để đảm bảo các yêu cầu kỹ thuật trước khi thực hiện các quy trình tiếp theo.Sau khi sản phẩm đã khô hoàn toàn, người thợ sẽ tiến hành gia công để làm mịn bề mặt; tạo các chi tiết nhỏ như núm vòi, tay cầm, hoa văn. Sản phẩm gốm Chu Đậu từ xưa đến nay chỉ làm thủ công với đôi bàn tay tài hoa của những nghệ nhân, những người thợ, từ khâu nặn, đúc đến trang trí hoa văn. Chính những điều này khiến cho gốm Chu Đậu không thể lẫn với các loại gốm khác. Gốm Chu Đậu có hoa văn tinh xảo, nhiều sản phẩm mang đậm những giá trị nhân văn của Phật giáo và Nho giáo. Đặc biệt các sản phẩm đều toát lên vẻ đẹp dung dị của người Việt Nam, biểu trưng của nền văn minh châu thổ sông Hồng. Nét đặc trưng của gốm Chu Đậu thể hiện ở kiểu dáng, màu sắc, hoa văn và các họa tiết tinh xảo. Những hoa văn trang trí trên Gốm Chu Đậu khiến người xem cảm nhận được bản sắc văn hóa của con người Việt Nam. Gốm Chu Đậu ngày này được sản xuất giữa công nghệ hiện đại và cổ truyền. Kế thừa các hoa văn, họa tiết từ xưa, ngày nay có thêm một số họa tiết hiện đại để đáp ứng nhu cầu khách hàng. Mực vẽ là son, là nguyên liệu tự nhiên. Các sản phẩm Chu Đậu được vẽ dưới men, tức là vẽ hoa văn xong mới tráng men và nung. Các nguyên liệu làm ra sản phẩm đều được tinh chế, sạch cho người tiêu dùng. Đặc biệt, trong vài năm gần đây, công nghệ vẽ vàng kim đã được các đơn vị doanh nghiệp sản xuất gốm Chu Đậu đưa vào ứng dụng. Sản phẩm gốm Chu Đậu vẽ vàng kim từ khi xuất hiện trên thị trường đã được đông đảo khách hàng ưa chuộng, bởi sự tinh xảo, độc đáo cũng như giá trị thẩm mỹ riêng có của dòng gốm này. Quá trình sản xuất gốm Chu Đậu Hải Dương là một quá trình tinh tế và tạo ra những sản phẩm gốm đẹp và bền. Sự kết hợp giữa kỹ thuật, nghệ thuật và đam mê của các nghệ nhân đã tạo nên những tác phẩm gốm Chu Đậu độc đáo, mang giá trị lịch sử và văn hóa. Gốm Chu Đậu Hải Dương đã và đang góp phần làm giàu và thúc đẩy sự nghiệp phát triển du lịch Hải Dương. Trong những năm 2020, 2022 và 2024, Công ty Cổ phần Gốm Chu Đậu cũng đã vinh dự được nhận danh hiệu Thương hiệu quốc gia các năm 2020, 2022 và 2024. Gốm Chu Đậu là dòng gốm mỹ nghệ cao cấp của Việt Nam. Nét đặc trưng của Gốm Chu Đậu được thể hiện ở kiểu dáng, màu men và các hoa văn họa tiết tinh xảo thể hiện bản sắc văn hóa thuần Việt. Nhiều cổ vật Gốm Chu Đậu đang được trưng bày tại 46 viện bảo tàng nổi tiếng ở 32 quốc gia trên thế giới.
Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh Hải Dương
