Khu rừng cổ thụ độc đáo tại Hải Dương

Vị trí dựng chùa thuộc cấp thứ hai của ngọn núi, là khu đất bằng phẳng nhất, cao khoảng 200m. Chùa cách quốc lộ 18A khoảng 12 km, cách Sao Đỏ (trung tâm thị xã Chí Linh) chừng 15 km,

          Hằng năm cứ vào độ cuối thu đầu đông, lá cây phong chuyển sang màu vàng, rồi đỏ rực và rụng xuống. Năm nào mùa đông càng lạnh thì lá càng đỏ rực rỡ. Nguyễn Du chắc đã cảm xúc trước màu đỏ về mùa thu của loại cây này chăng nên đã viết:

                                       Người lên ngựa, kẻ chia bào.

                                Rừng phong, thu đã nhuộm màu quan san.

Khi lấy mẫu về tra cứu, thì thấy tên gọi chính xác của cây này là Sau Sau, chứ không phải là cây Phong. Có lẽ người dân địa phương thấy hình dáng giống với cây Phong bên các nước ôn đới nên gọi như vậy. Sau Sau có tên khoa học là: Liquidambar formosana. Chúng khác với cây phong ôn đới về chi, về họ và về cả bộ thực vật.

Cây Sau Sau còn tiết ra một loại nhựa thơm đặc biệt. Do đó, rừng Sau Sau thơm ngát quanh chùa Thanh Mai đã tạo cho nơi đây một cảnh sắc và hương vị tuyệt vời vào mỗi độ thu tới, đông về. Cây Sau Sau có ưu thế hơn cây Phong ở chỗ: khi đâm lộc (vào mùa xuân) lá non lại đỏ rực rỡ một lần nữa và từ rễ đến lá, hoa, quả và cả nhựa nữa.. đều có thể làm thuốc chữa bệnh rất hiệu nghiệm. Sau Sau là loại cây độc đáo, đa tác dụng.

Loại cổ thụ thứ 2 là cây vải rừng hay cây tu hú. Cách đây khoảng hơn chục năm "Viện Tài nguyên Thực vật" đã về đây đo toạ độ của các cây cổ thụ này để làm dự án bảo vệ chúng, nhằm phòng cây vải thiều sau này thoái hoá đi thì từ nguồn gen của cây tu hú, chúng ta có thể phục tráng được chúng.

Trên mặt bằng của chùa Thanh Mai có tới chục cây tu hú gần nghìn năm tuổi. Mỗi cây thân to tới 2 người ôm. Đáng tiếc là một cây ngay trên sân chùa đã bị chết, vết gốc cây để  lại  còn to hơn chiếc mâm. Tu hú cho quả chín trước cây vải trồng nhưng cùi mỏng, ăn chua và ít nước. Gần chục cây còn lại đã khép tán, tạo bóng mát cho khuôn viên chùa. Điều đáng báo động là một số cây do thiếu chăm sóc thích đáng nên hoặc bị cây tầm gửi kí sinh um tùm hoặc bị mối xông làm chết từng cành một.

Hai loài cây trên từng là tiêu chí để chọn chỗ cho chùa toạ lạc nên chắc chắn có niên đại cao hơn tuổi ngôi chùa .

Còn các cây sau đây chắc chắn được các thiền sư chọn lựa để trồng và đồng hành cùng ngôi chùa. Chùa dù thay đổi qua trùng tu nhiều lần, nhưng những cây này vẫn trường tồn và cho hoa quả ngày cành sung mãn hơn, xứng đáng là những "kì hoa dị thảo". Trong số các cây gần ngàn năm tuổi ấy, có các cây cổ thụ sau đây:

Cây thị cổ thụ: có thân 2 người ôm. Mỗi mùa thị chín (mùa hạ), quả rụng xuống nhiều vô kể, đến mức đem thắp hương, phát lộc không hết, dọn không xuể, thường phủ như dát vàng ở gốc cây.

Cây vả cổ thụ: vào mùa thu, quả vả như trát vào thân suốt từ gốc đến ngọn, khiến ta có cảm giác như có ai đem một sọt quả đổ từ ngọn cây xuống đến gốc vậy. Quả vả khi chín có màu đỏ, ăn ngọt và còn tác dụng như một vị thuốc chữa được nhiều bệnh.

Cây khế cổ thụ: có thân không cao nhưng xoè tán rộng, đặc biệt vào mùa thu, quả nhiều rủng rỉnh đầy cành. Cây thấp nên vươn ngườì lên là hái được quả. Quả chín mọng nước và ngọt dịu. Điều lạ là cây già nhưng quả không hề cội và thường còn to hơn quả khế bình thường.

Ngoài ra còn có các cây cổ thụ khác như các cây: đại, tre, trúc và nhiều cây rừng khác cũng nhờ sự linh thiêng của ngôi chùa mà còn giữ lại được.

Trở lại di tích chùa Thanh Mai, trải qua các biến cố lịch sử và sự tàn phá của thiên nhiên, ngôi chùa cổ đã sụp đổ, nhiềucổ vật bị mất mát và hư hại. Năm 1992 chùa Thanh Mai đã được Bộ Văn hóa-Thông tin- Du lịch công nhận là Di tích Lịch sử Văn hóa cấp Quốc Gia. Dù vậy, nhưng do quy mô nhỏ hẹp, lại ở nơi heo hút, nên còn ít người biết đến. Đền bù lại, ngôi chùa cổ còn giữ được nguyên vẹn "Viên Thông bảo tháp"( có chứa xá lị thiền sư Pháp Loa), bia "Thanh Mai viên thông tháp bi" và đặc biệt khu rừng cổ thụ độc đáo còn ít biết đến trong khuôn viên và xung quanh chùa.

Hàng năm nhân dân thường tổ chức hội chùa vào ngày giỗ của thiền sư (từ 1 đến 3 tháng ba âm lịch). Rừng núi Tam Ban vừa có chùa linh thiêng, lại có rừng cổ thụ và gần đây đường giao thông đã thuận tiện, nếu khai thác thêm được vẻ đẹp và sự hấp dẫn của các cổ thụ "kì hoa dị thảo" trên, chắc chắn thắng cảnh chùa Thanh Mai sẽ trở thành điểm đến quanh năm cực kì hấp dẫn.